मनोज गजुरेलको पाताल अनुभव-

By Landscope Pill, on August 22nd, 2010

पृथ्वी गोलो छ र यो गोलो पृथ्वीको जुन भागमा हामी बस्छौँ, त्यसको ठ्याक्कैमुनि अमेरिका पर्छ। त्यसैले त यता दिन हुँदा उता रात पर्छ। धर्मग्रन्थहरुमा मुनिको लोकलाई पाताल भनिन्छ। अमेरिका त्यो अर्थमा पाताल हो। भर्खरै अमेरिकाबाट फर्किएका कलाकार मनोज गजुरेल माइसंसारका पाठकलाई आफ्नो पाताल अनुभव सुनाउँदैछन्।


‘यसभित्र गतिला सामाग्री छैनन्, कृपया च्यात्ने र फोड्ने काम नगर्नुहोला’– नेपाल एयरपोर्टका कर्मचारीका हजुरमा मनोज गजुरेलको नम्र निवेदन।
साम्राज्यवाद मोह

अमेरिकालाई साम्राज्यवादी भन्ने कम्युनिष्ट पार्टीका थुपै पूर्व नेता तथा कार्यकर्ताहरु अमेरिकामा भेटिन्छन्। उनीहरु ‘साम्राज्यवादको ढाडमा टेकेर टाउकामा हिर्काउन’ हैन– सम्पन्न, सफल र सहज जीवन बाँच्न अमेरिका पसेको बताउँछन्। के छ त त्यस्तो अमेरिकामा? केन्टकीमा बस्ने मालेका पूर्व कार्यकर्ता प्रीति सागर खत्रीको विचार मननीय छ– ‘अमेरिकाको अनुदान, सहयोग र समर्थनमा चल्ने नेपाली नेताहरुले ‘जसको जौ खाने, उसैको जुंगा मुड्ने’ काम छोड्नुपर्छ, हाम्रा कमरेडहरुलाई चेतना भया।’ केन्टकीभरी वामदेव गौतमले भनेको कुराको चर्चा छ–’हामीले भनेको समाजवाद त यहाँ उहिल्यै आई सकेको रहेछ।’ बाँकी बिश्लेषण गर्ने काम पूँजीवाद र मार्क्सवादका पण्डितहरुको हो ।’
नक्कली नेपाल

फ्लोरिडाका केशव पोख्रेल र हरि अधिकारीसँगको डिज्नी टुर अविस्मरणीय रह्यो। डिज्नील्याण्डको ‘मिनी नेपाल’का थोत्रा घरहरु, पुराना मन्दिरहरु, भत्किएका देवालयहरु– यसरी नेपालको हुबहु नक्कल गरिएको सानो नेपालले संसारभरबाट आउने पर्यटकहरुलाई गज्जबले तानिरहेको छ। काली गण्डकीको र्‍याफ्टिंग, भक्तपुरका पुराना घरहरु अनि सगरमाथाको टुप्पोसम्म रेल चढेर जाँदाको आनन्दानुभूति अहो! पैसा, प्रविधि र विवेकको प्रयोगबाट निर्मित यो ‘नक्कली नेपाल’ले लाखौंलाई लोभ्याएको देख्दा यस्तो लाग्छ– देश शान्त हुँदो हो त सक्कली नेपाल घुम्न छोडेर नक्कली नेपालको पछि को लाग्थ्यो?

‘आइडिया भए गरिबीबाट पनि कमाउन सकिन्छ’– फ्लोरिडा डिजनील्याण्डमा नमुना नेपालको नमुना मन्दिर नियाल्दै पर्यटकहरु।
अण्डरग्राडहरुको दुखेसो

‘अण्डरग्राडहरु’का लागि सोचेजस्तो छैन अमेरिका। ‘समर’को काम गरेर वर्षभरीका लागि कलेजको शुल्क तिर्न हम्मे हम्मे परेका कुरा धेरै मुखबाट सुन्न पाइन्छ। काठमाण्डौमा ‘कन्सल्टेन्सीको दोकान’ खोलेर बसेका ‘दोकाने’हरुले सुख, सुविधा र वैभवको सपनामात्रै नबाँडेर त्यहाँ आइपर्ने समस्या, संघर्ष र समाधानको बारेमा पनि ‘कन्सल्ट’ गराइदिनु पर्छ भन्ने कुरा कसले बुझाई दिने हो कुन्नि? बोष्टनका उत्तमबाबु श्रेष्ट भन्छन्– ‘नत्र ग्राजुएसन गर्न गएको छोरो कलेजको फिसले थिचेर घाइते भयो’ भन्ने बेला हुन्छ।’
शतप्रतिशत शुद्ध नेपाली

भर्जिनियाको एउटा हिन्दु मन्दिरमा एकजना नेपाली मित्रले भने–’कलाकार महाशय, हाम्री जहान हजुरसँग छायाँ लिन चाहन्छिन्।’ म फोटो खिच्न तयार भएँ। फेरि भने–’महासय, यहाँ प्रकाशको पहुँच रहेन,बाहिर गएर लिनु पर्‍यो छायाँ।’ शुरुमा त कति ठट्टा गर्न सकेको होला भन्ठान्दै थिऐं–तर कुराकानीका क्रममा थाहा भयो, धनकुटाका यी थापाजीको सिद्धान्त रहेछ– ‘शतप्रतिशत अंग्रेजी नै र शतप्रतिशत नेपाली नै बोल्नुपर्छ– मिसमास भाषा मुर्दावाद।’
‘अमेरिकामा यो संभव छ र सर?’ उनी बोले–’सर हैन, महासय भन्नोस्।’ उनले थपे–’दुई घण्टाको नेपाली कुराकानीमा एउटा अंग्रेजी घुसेछ भने प्रति शब्द पचास डलर दण्ड पनि तिर्छु, तपाईं तयार?’ मैले आँट गर्न सकिनँ– ‘भैगो, सरी।’ थापाजी जंगिए–’सरी हैन, माफ पाउँ भन्नोस्।’


‘हामी एक्लो छैनौं–हाम्रोजस्तो अरुको पनि रहेछ झण्डा’– ओहायो राज्यको झण्डापनि झण्डै झण्डै नेपालकोजस्तै रहेछ।
‘रोएको रोयै छ–सुखी छैन मन।’

धेरै कलाकारले अमेरिकालाई कर्म क्षेत्र हैन, ‘डलर क्षेत्र’ मात्र बनाएकाछन्। मलाई लाग्छ– देश छोड्नु प्रतिभा पलायन हैन, आफ्नो प्रतिभा अनुसारको काम नपाउनुचाहिँ साँच्चैको ‘प्रतिभा पलायन’ हो। नेपालमा स्थापित नेपाली कलाकारहरुको मनमा के होला? शिकागोमा कार्यरत लोक गायक भगवान भण्डारीको विचार मन छुने खालको छ– ‘हामी सुखी त हौंला, तर खुशी कहिल्यै हुन सकिंदैन। सुख भौतिक हो, खुशी मानसिक। भौतिक सुखले मात्रै मानिसको मन शान्त र समृद्ध हुँदैन।’
नजिकका आफन्त भारतीय
अमेरिकामा एउटा भनाई प्रचलित छ–’जहाँ पटेल, त्यहाँ मोटेल।’ गुजरातका मूलभूमि भएका भारतीय पटेलहरु मोटेल, रेष्टुरेण्ट तथा ग्यांस स्टेशन व्यवसायमा सक्रिय छन्। नेपालका छिमेकी भारतीयहरु भएजस्तै अमेरिकामा पनि नेपालीका सरल र सहज रोजगारदाता भारतीयहरु नै मानिन्छन्। उनीहरु पनि नेपालीलाई विश्वासिलो र असल काम गर्ने ठान्दा हुन्। बोस्टनका शुशील दहाल सोध्छन्– ‘हाम्रा भारतीय र पाकिस्तानीहरु नै अरुभन्दा नजिकका आफन्त रहेको थाहा पाएर पनि हामी किन उनीहरुलाई देखी सहँदैनौं? मैले भनें–’भारतप्रतिको नेपाली आक्रोश भारतीय जनताप्रति नभएर नेपाललाई सधैं आफ्नो इसारामा नचाउन खोज्ने भारतीय राज्यसत्ताप्रति मात्रै हो। कि कसो?’
अमेरिकी राष्ट्रपति पप्पु सिंह

क्यालिफोर्नियाको लस एञ्जलसमा बस्ने समीप पौडेल नेपाल आएको बेला साथीहरुले जिस्काउँछन् रे– ‘तिमी अमेरिका कि पटनाबाट आएको?’ समीपको अनुभव छ– भाषा, संस्कृतिका कारणले भारतीयहरुसँग काम गर्न त सजिलो हुन्छ, तर अंग्रेजीभन्दा हिन्दी धेरै बोलिने हुनाले लस एञ्जलसमा छु कि गोरखपुरमा–कन्फ्यूज हुन्छु।’ लुजियाना राज्यका गर्भनर बाबी जिन्दल छन्, न्यू जर्सीमा को गर्भनर बन्ने भन्ने निर्क्यौल भारतीय मूलका अमेरिकी नागरिकको भोटका आधारमा हुन्छ। न्यूयोर्कको ज्याक्सन हाइटमा वरपर पान थुकेर बनेका अमूर्त चित्रहरुको रमाइलो हेर्न पाइन्छ। इन्डोनेसियन र केन्याली बाबु आमाको अश्वेत सन्तान बाराक ओबामा राष्ट्रपति हुने देशमा कुनै दिन गुजरातका पटेल वा पञ्जाबका पप्पु सिंह राष्ट्रपति हुँदैनन् भन्ने पनि छैन, लगे रहो मुन्ना भाइ।
मैले हैन, हामीले

ओहायोकी लियन ओबामाकी फ्यान हुन्। उनको विचार सुन्नोस्–’हामीले ‘नेटिभ अमेरिकन’माथि गलत गर्‍यौँ। हामीले इराक युद्ध छेड्यौं, यसमा हामीलाई घाटा छ। अन्य देशमाथिको हाम्रो आक्रामक नीति हाम्रै लागि घाटाजनक छ।’ वाक्यमा ‘हामी’ शब्द उच्चारण गर्ने यस्ता अमेरिकी नागरिकबाट हामीले पनि सिक्नुपर्छ– राम्रा कुराको जस आफू लिने अनि नराम्रोको दोष अरुमाथि थोपर्ने नेपाली पारा हामीले सुधार्नैपर्छ। सामूहिक जिम्मेवारीबोधको बानी यसरी बसालौं कि–’हामीले राणा शासनको प्रयोग गर्यौं, जुन १०४ वर्षपछि गलत रहेछ भन्ने पुष्टि भयो। हामी कोसी र महाकाली सम्झौतामा नराम्ररी फँस्यौं, हाम्रो त्यो निर्णयले हामीलाई अहिलेसम्म दुःख दिइरहेको छ। हामीले जनयुद्धको नाममा हिंसात्मक बाटो रोज्नु पनि ठीक थियो वा थिएन, अब मूल्यांकन गर्ने बेला भएको छ। अहिले हामी पार्टी पद्धतीको नाममा निर्माण वा ध्वंस, कस्तो पाटो हिँडिरहेका छौं, हामी आफैंले विश्लेषण गर्नु पर्दछ।’ मलाई लाग्छ–जबसम्म गुण र दोषको सामूहिक जिम्मेवारी लिंदैनौं, तबसम्म जसले सत्ता चलाएपनि, जुन ब्यवस्था आएपनि उन्नत नेपाल असम्भव छ।
सुपरस्टार स्थानीय

बेला बेलामा नेपालबाट कलाकारहरु कार्यक्रमका लागि अमेरिका गई रहन्छौं। कार्यक्रमको विज्ञापन हुन्छ–’नेपालका चर्चित कलाकार फलानाकाको जोडदार प्रस्तुति तथा स्थानीय कलाकारहरु पनि।’ स्थानीय कलाकाहरु हुन्छन्–सरोज खनाल, प्रेमराजा महत, रतन सुवेदी, सपनाश्री, कर्णदासजस्ता अग्रज कलाकारहरु। र प्रमुख कलाकार हुन्छन्–नेपालबाट त्यहाँ पुगेका नयाँ कलाकार। ती अग्रज कलाकारहरु ‘स्थानीय कलाकार’मा रुपान्तरित हुनु मलाई चाहीँ नमज्जा लाग्यो। हिजो उनीहरु अग्रज थिए, आज पनि अग्रज छन् र भोलि पनि सम्मानित रहने, मान्ने र भन्ने गरे कसो होला?

क्रमशः

‘धर्ती हाम्रो घर, आकास हाम्रो छाना–छानामुनि बरोबरी, हामी सबै जना’–फ्लोरिडाको मायामी बीचमा मनोजको मोडलिङ मुद्रा।